Taština nad taštinama, veli propovjednik, taština nad taštinama, sve je taština.

Kaka je korist čovjeku od svega truda njegova, kojim se trudi pod suncem?

Naraštaj jedan odlazi i drugi dolazi, a zemlja stoji uvijek.

Sunce izlazi i zalazi, i opet hita na mjesto svoje odakle izlazi.

Vjetar ide na jug i obrće se na sjever: ide jednako obrćući se, i u obrtanju svom vraća se.

Sve rijeke teku u more, i more se ne prepunja; odakle teku rijeke, onamo se vraćaju da opet teku.

Sve je mučno, da čovjek ne može iskazati; oko se ne može nagledati, niti se uho može naslušati.

Što je bilo to će biti, što se činilo to će se činiti, i nema ništa novo pod suncem.

Biblija se sastoji iz više knjiga koje su nastajale u različitim vremenima  i bile pisane pod rukom različitih autora. Ona obuhvata dve celine koje su, iako po mnogo čemu različite, ipak blisko povezane – u pitanju su Stari zavet i Novi  zavet. Stari zavet je osnovna knjiga jevrejske vere, Novi zavet je knjiga koja govori o životu i delima Isusa Hrista i temelj je hrišćanske vere.

Jevreji su svoju Bibliju podelili na tri dela: oni su govorili o Zakonu, Prorocima i (ostalim) Spisima. Zakon je zauzimao najvažnije mesto i sastojao se od pet Mojsijevih knjiga koje su na grčkom jeziku nazvane Pentateuh. Stari zavet sadrži i himne i psalme kojima su Jevreji slavili Boga, ali i delove sasvim bliske današnjim pojmovima priče, romana, lirske pesme, drame i aforizma.

U Starom zavetu, takođe, ima i knjiga za koje se misli da je neobično što su se uopšte našle u biblijskom kanonu. One odudaraju od opšteg tona, ali su sa umetničke tačke gledišta izuzetne. Tvorci kanona uključili su ih u sastav knjige smatrajući da se alegorijskim tumačenjima uvek mogu vratiti u okvire celine. Od tri takve knjige (Pjesma nad pjesmama, Knjiga Propovjednikova, Knjiga o Jovu), dve se pripisuju caru Solomonu (Pjesma nad pjesmama i Knjiga Propovjednikova).

Knjiga Propovjednikova na grčkom jeziku nazvana je Eklesiast po nazivu crkvene službe njenog pisca (kako se on i sam predstavlja).

Ja propovjednik bijah car nad Izrailjem u Jerusalimu (1, 12)

Jevrejska reč Eklesiast i znači „govornik na zboru“,  „crkveni propovednik“. Pisac knjige javlja se u njoj kao učitelj, tako da je knjiga po svojoj sadržini i stilu govor narodnog propovednika. Knjiga Propovjednikova ulazi u grupu mudračkih i pesničkih spisa, a njen nastanak se vezuje za III vek pre Hrista. Proučavaoci su utvrdili da je Knjiga Propovjednikova jedan od najmlađih, ako ne i najmlađi deo Starog zaveta.

Knjiga odudara od opšteg tona Biblije dubokim pesimizmom, svešću o ništavnosti (taštini) i prolaznosti čovekovog života. Zbog svojih stavova i ideja neki smatraju da je do Propovednika mogao doći uticaj učenja nekoliko vekova starijih grčkih filozofa, Heraklita i Epikura.

O PROPOVEDNIKU

Knjiga Propovjednikova pripisuje se „sinu Davida cara u Jerusalimu“ odnosno caru Solomonu. Istorija kazuje da je Solomon učvrstio očevo carstvo i učinio ga slavnim. On je proširio Jerusalim i u njemu podigao nekoliko palata, kao i veličanstven hram u kome je smešten Kovčeg zaveta. Solomon je osnovao mnoge gradove i razvio trgovinu sa susednim zemljama. Na njega su tri ličnosti imale snažan vaspitni uticaj: njegov otac – car i prorok David, mati Vitsaveja i prorok Natan. Kako svedoči III knjiga o carevima Solomon je izgovorio tri hiljade priča i pet hiljada pesama. Ovi spisi, Priče i pesme, bili su prema običaju tog doba religiozno–moralne sadržine. Kao zasebni samostalni spisi ušla su u sastav Biblije tri Solomonova dela: Priče Solomonove, Knjiga Propovjednikova i Pjesma nad pjesmama. O vremenu postanka ovih Solomonovih knjiga sudi se obično po izvesnim događajima iz njegovog života. Pretpostavlja se da je kao mlad napisao Pjesmu nad pjesmama, tokom doba zrelosti Priče Solomonove i, najzad, kao starac Knjigu Propovjednikovu – poetsko-religiozni izraz dubokog razočaranja.

Iako Knjiga Propovjednikova identifikuje svog pisca kao cara Solomona, postoje i razlozi protiv ove pretpostavke, jer pisac često piše iz ugla potlačenog podanika, a ne sa pozicija apsolutnog monarha kao što je Solomon.

Opet vidjeh sve nepravde koje se čine pod suncem, i gle, suze onijeh kojima se čini nepravda, i nemaju ko bi ih potješio ni snage da se izbave iz ruku onijeh koji im čine nepravdu; nemaju nikog da ih potješi. (4, 1)

Pisac ukazuje na nepravičnost sudija.

Još vidjeh pod suncem gdje je mjesto suda bezbožnost i mjesto pravde bezbožnost. (3, 16)

Pisac optužuje zbog postavljanja glupih i lenjih, nesposobnih, neuzdržljivih, podmitljivih slugu, zbog ponižavanja dostojnih i plemenitih  ljudi.

Ima zlo koje vidjeh pod suncem, kao pogrješka koja dolazi od vladaoca. (10, 5)

Ludost se posađuje na najviše mjesto, i bogati sjede na niskom mjestu. (10, 6)

Vidjeh sluge na konjima, a knezovi idu pješice kao sluge. (10, 7)

Svi navedeni primeri pokazuju da je pisac knjige neko od potčinjenih koji je patio od spomenutih nepravdi, a nikako da je pisac sam Solomon koji je po svome položaju bio u stanju da prekrati sve nerede i nepravde u državi, a ne da jadikuje zbog njih. Tvrdi se još da je car okružen razvratnim i neradnim ljudima, kao i da svuda šalje svoje špijune.

Teško tebi, zemljo kad ti je car dijete i knezovi tvoji rano jedu (10, 16)

Ni u misli svojoj ne psuj cara, ni u klijeti, u kojoj spavaš, ne psuj bogatoga, jer ptica nebeska odnijeće glas i što krila ima dokazaće riječ (10, 2)

Postoji više indicija da su replike u stilu „Boj se Boga“ naknadno i ne baš najumešnije ubačene na prvobitnu verziju teksta. Pri kraju jedanaeste glave Knjige Propovjednikove nalazi se sledeći odeljak:

Raduj se mladiću, za mladosti svoje, i neka te veseli srce tvoje dok si mlad i hodi kuda te srce tvoje vodi i kuda oči tvoje gledaju ali znaj da će te za sve to Bog izvesti na sud (11, 9).

Ton kojim je izrečen prvi i znatno obimniji deo rečenice, svojim sadržajem ne sadrži ništa što bi nagovestilo onakav obrt na kraju.

Ipak, treba napomenuti da govor o nepravdi sudija i o rđavim činovnicima nema smisao potčinjenih ljudi, nego je obično iznošenje činjenica koje govore protiv Solomona kao mudrog državnika, ali on to čini namerno priznajući da je u poslednjim godinama svoje vladavine dopustio da se nepravde množe u zemlji. Isto tako, izobličavanje cara, od strane Solomona kao pisca, jeste istinsko lično pokajanje ili „satira protiv samog sebe“ .

O PESIMIZMU

Za razumevanje piščevog odnosa prema životu i čoveku koji u jednom delu teksta preovlađuju treba obratiti pažnju na sledeće stihove:

Rekoh u srcu svom za sinove ljudske da im je Bog pokazao da vide da su kao stoka. (3, 18 )

Jer što biva sinovima ljudskim to biva i stoci, jednako im biva; kako gine ona tako ginu i oni, i svi imaju isti duh; i čovjek ništa nije bolji od stoke, jer sve je taština. (3, 19)

Zato hvalih mrtve koji već pomriješe više nego žive koji još žive. (4, 2)

Ali je bolji i od jednijeh i od drugijeh onaj koji još nije postao, koji nije vidio zla što biva pod suncem. (4, 3)

U knjizi ima sledećih učenja: prvo je fatalističko učenje o neizbežnosti sile zla i nereda u svetu sa odricanjem besmrtnosti duše i zagrobnog života (3, 18-19) i drugo, epikurejsko učenje o telesnim uživanjima koja čine jedini cilj i smisao života.

Nije li dakle dobro čovjeku da jede i pije i da gleda i da mu duši dobro od truda njegova? Ja vidjeh da je i to iz ruke Božije. (2, 24)

Ko zna da duh sinova ljudskih ide gore, a duh stoke da ide dolje pod zemlju? (3, 21)

Zato vidjeh da ništa nema bolje čovjeku nego da se veseli onijem što radi, jer mu je to dio; jer ko će ga dovesti da vidi što će biti poslije njega? (3, 22)

Kao što je izašao iz utrobe matere svoje nag, tako opet odlazi kako je došao; i ništa ne uzima od truda svojega da ponese u ruci svojoj. (5, 15)

I to je ljuto zlo što odlazi kako je došao; i kaka mu je korist što se trudio u vjetar. (5, 16)

I svega vijeka svojega jeo u mraku, i mnogo se brinuo i žalostio i ljutio. (5, 17)

Ovaj starozavetni tekst ima pesimistički karakter. U životu je sve taština, smisao života se ne nalazi čak ni u mudrosti.

Kakva je korist čovjeku od sveg truda njegova, kojim se trudi pod suncem? (1, 3)

Sve je mučno, da čovjek ne može iskazati; oko se ne može nagledati, niti se uho može naslušati. (1, 8)

Mudri ima oči u glavi, a bezumni ide po mraku; ali također doznah da jednako biva svima. (1, 13)

Zato rekoh u srcu svom: meni će biti kao bezumniku što biva; šta će mi dakle pomoći što sam mudar? I rekoh u srcu svom: i to je taština. (2, 14)

Zato dođoh na to da mi srce izgubi nadanje o svakom trudu oko kojega se trudih pod suncem. (2, 20)

U knjizi pojam taštine obuhvata sve kosmičke pojave, duhovni rad čovekov, njegovo uživanje u sferi viših osećanja, pojam onoga što je najbolje ogleda se u tome što mudri znaju da je „sve taština i muka duhu“ i nema koristi „pod suncem“. Propovednik govori o jedinom mogućem dobru na zemlji – da jedemo i pijemo, ali pamteći da je i to taština i da se nalazi u potpunoj zavisnosti od Boga. Pisac ima svojevrstan hedonistički karakter, on vidi svrhu čovekovog života u prepuštanju elementarnim zadovoljstvima i uživanjima ovoga sveta.

Zato ja hvalih veselje, jer nema ništa bolje čovjeku pod suncem nego da jede i pije i da se veseli; i to mu je od truda njegova za života njegova koji mu Bog da pod suncem. (8, 15)

I psu živu bolje je nego mrtvu lavu. (9, 4)

Pravac umetničkog značenja i poruka Knjige Propovjednikove preostaju da se potraže u međusobnom odnosu hedonističkog i pesimističkog karaktera. Ma koliko bilo paradoksalno, između hedonističkog odnosa prema životu i pesimističkog gledanja na smisao čovekovog postojanja moguće je uspostaviti zajednički imenitelj.

Citati: Knjiga Propovjednikova, 1, 2-9, preveo Đuro Daničić

Korišćena literatura:

Wilfrid Harrington, Uvod u Stari zavet – Spomen obećanja, Kršćanska sadašnjost, Zagreb, 1987.

Dragan Milin, Uvod u Sveto pismo Starog zaveta, Beograd, 1991.

Vladeta Janković, Mitovi i legende, Srpska književna zadruga, Beograd, 1996.

Zoran Živković, „Problemi značenja Knjige Propovjednikove“ u: Zbornik radova nastavnika i studenata, Filološki fakultet, Beograd, 1975.

Stari zavjet, preveo Đuro Daničić, Dereta, Beograd, 2001.

Slika: Rembrantova škola, Muškarac čita za stolom, 1630.