Sandro Botičeli, jedan od velikih umetnika italijanske renesanse, naslikao je delo na kome su prikazani kentaur i boginja Atena oko 1482. godine. Slika je trebalo da sa njegovom alegorijskom predstavom proleća bude izložena u jednoj od prostorija palate Medičijevih. Sticajem okolnosti ona je dugo bila izgubljena a ponovo je otkrivena i prepoznata kao Botičelijevo delo tek 1895. godine.
Uprkos viševekovnoj praznini između perioda kada je delo nastalo i perioda kada ga mi tumačimo aura dvosmislenosti i univerzalnosti njenog značenja nije izgubljena, niti je izgubila svoju očiglednost. Mitovi su bezvremene priče koje su, naročito u renesansnoj umetnosti, bile polazišta za simbolička predstavljanja društvenih, političkih i institucionalnih promena. Ta dela tematizovala su složen odnos crkve i dvora, kao i pojedinca koji je u okviru njihovih struktura morao naći adekvatnu poziciju za sebe i svoje delovanje. Bila su to svojevrsna upozorenja i moraliteti ali daleko složenije oblikovani u odnosu na srednjevekovne.
Na slici vidimo krhku žensku priliku u prozirnoj haljini koja se, baš kao i njena riđa kosa, vijori na povetarcu. Haljina je ukrašena amblemima porodice Mediči. Oružje u njenoj ruci predstavlja, na prvi pogled, stran i suviše grub predmet. Atena oko glave ima lovorov venac, simbol vladara, zaštitnika umetnosti, mecena i pokrovitelja slikara, pesnika, skulptora i filozofa. Njena ramena i ruke ukrašena su zelenim lišćem koje simbolizuje pobedu.
Sa njene desne strane je kentaur, mitsko biće koje je zalutalo na tuđu teritoriju. Njegov luk je na zemlji, ne u vazduhu, njegove strele nisu izvađene, u torbi su koju nosi. Njegovo lice, suprotno Paladinom, bolećivo je i zaplašeno, on kao da moli za pomoć. Desnom rukom kentaur pridržava luk dok mu je leva blago uzdignuta, kao da je u svakom trenutku spremna da se odbrani od udarca. Položaj njegovih nogu, takođe, odaje nelagodnost. On je u sporom kasu, u prolazu koji je zaustavljen pretnjom. On bi da nastavi kroz tuđu teritoriju, ali je sateran uza zid građevine. Kentaur je protiv svoje volje zastao i u milosti je boginje koja mu svojom desnom rukom pridržava nekoliko pramenova bujne i duge kose koja se stopila u celinu sa njegovom gustom bradom.
Kentaur je na tuđoj teritoriji, a ženska prilika ju čuva i brani. Izraz Paladinog lica smiren je i hladan, ali i odlučan da svoje oružje upotrebi. Šiljak njenog oružja uperen je u glavu kentaura. Ona pridržavajući divlje stvorenje za nekoliko pramenova simbolički drži u ruci njegovu glavu koju će oružjem u drugoj ruci odseći ukoliko pokuša da pruži otpor. Palada nije milosrdna gospa koja lepom rečju i prijatnim gestom pobeđuje sirovost i neobuzdanu snagu, upad i uzurpaciju. Ovde su uloge zamenjene. Ono što se čini blagim zapravo je surovo.
Pristalice političkog tumačenja slike posmatraće istu kao predstavu odnosa Lorenca Veličanstvenog i tadašnjeg pape Siksta IV. Kentaur može biti papa koji se našao u rukama pobednika (koga predstavlja ženska prilika ukrašena amblemima Medičijevih, ali i tradicionalnim firentinskim oružjem, helebardom koju drži u ruci) koji neće dozvoliti njegovo dalje (političko i osvajačko) kretanje. Slika može sugerisati da se ispod površine svakog postignutog mira kriju pretnje, nelagoda i konstantna opstrukcija drugog.
Ne postoji ljudska priroda koja je nezavisna od kulture i njenih postulata, ne postoji tako nešto kao što je slobodno delanje. Ono je uslovljeno, ograničeno, ali i, ironično, omogućeno institucionalnim i objektivnim svetom prava, države, religije i porodice. Delanja pojedinca unutar zajednice, upotreba i poštovanje tradicije, normi, pravila, konvencija i navika jesu, prema učenju antropologa Kliforda Gerca, „skup kontrolnih mehanizama za upravljanje ponašanjem“. (1) U pitanju su mehanizmi kontole u službi neprozirnog i veoma perfidno sprovedenog sistema ponašanja i oblikovanja identiteta. U pitanju je uslovljavanje. Civilizacija je izgrađena zahvaljujući potiskivanju i konstantnom savlađivanju prirode. I zato, postavlja se pitanje, baš kao i u vezi sa čovekom i prirodom, tako i u vezi sa kentaurom i Atenom: ko je zapravo ovde na tuđoj teritoriji; ko, zapravo, napada, a ko se brani?
Atena se može poimati kao svetlosni element čije boje dominiraju pozadinskim delom slike. Boja kentaurovog tela komplementarna je boji zemlje na kojoj stoji, dok je boja Paladine figure u potpunosti odgovarajuća boji mora i neba u pozadinskom planu. Svetlosni element uvek će se truditi da uguši i potnisne mračni, degradirajući element zemlje, element htonskih, divljih, primordijalnih i neobuzdanih sila čiji je kentaur reprezent. Ali, kao što vidimo, sile koje pokreću devojku za očuvanjem postojećeg poretka nisu ništa uzvišenije od divljih sila, niti su u službi poštovanja principijalnih etičkih načela. Međutim, obe sile su drugačije predstavljene i oblikovane pred očima trećeg učesnika – posmatrača slike. Tu se ogleda sva moć umetnosti.
Kentaur je biće koje pripada šumama, a na slici je prikazan pored građevine koja je oduvek bila simbol civilizacije, simbol napretka ljudske volje u nastojanju za samoodržanjem i otporu ćudima prirode. Iza obe prikazane figure nalazi se ograda koju slikar koristi kao još jedno sredstvo sugestije da je kentaur na stranoj teritoriji. Ipak, njegove strele i lukovi nisu prikazani tako napadno i eksplicitno kao što je prikazano Paladino oružje.
Istorijske i životne činjenice manje su udaljene od umetnosti nego što na prvi pogled to može delovati. Umetničko delo ne treba posmatrati jedino u kontekstu biografskih ili istorijskih činjenica, ili pak iz ugla ideološke nadgradnje, jer će oni, na taj način, potpuno apsorbovati estetsku funkciju umetnosti. Opet, ne može se opovrgnuti utisak, naročito ne pred ovim delom, da su spoljašnje okolnosti, u najširem smislu, velikim delom inkorporirane u umetnost i da je umetnost, između ostalih, i refleksija o preovlađujućim datostima istorije, društva, političkih okolnosti, ljudskog stanovišta u vihoru događaja. Empirija, baš i kao prikazane figure, ima svoje dvosmislenosti i iznenađujuće obrte.
Umetnost je univerzalna, ona se obraća čoveku u svim vremenima. Može se odnositi na bilo koje doba ili teritoriju. Ona je usmerena podjednako na sebe i predstavlja zatvoren i autonoman sistem ali je, istovremeno, zavisna od trenutka u kome nastaje, kao i od kulture u čijem se okrilju formira. Tu činjenicu ne treba prevideti pri pokušaju njenog razumevanja, kao i razloga koji su doveli do njenog nastanka.
Citat: Clifford Geertz, „The Interpretation of Cultures“. Citirano prema: Stiven Grinbalt, Samooblikovanje u renesansi: od Mora do Šekspira, prevele Nevena Mrđenović i Jelena Stakić, Klio, Beograd, 2011.
Slike: Sandro Botičeli, Atena i kentaur, 1482.
A . A . A 