Intelektualne tendencije 18. veka od izuzetnog su značaja za proučavanje fenomena koji će se u romantizmu dodatno razraditi. Neki od njih su nasilje i seksualne perverzije, teme koje su obuhvaćene sa dva, naizgled suprotstavnjena književna žanra 18. veka, sentimentalnim i gotskim romanom.
Oba žanra na sličan način tretiraju glavnu junakinju. Ona je potčinjena, iracionalna i naivna. U centru zbivanja svakog gotskog romana je mlada žena, zarobljena u zamku sadiste od koga, u zamršenim hodnicima srednjevekovne arhitekture, ona beži, odakle bespomoćno traži izlaz. Mnogi umetnici gotskog romana, to je važno pomenuti, bile su žene. Ističući junakinju koja je na ovaj način potčinjena, stiče se utisak da su pisci, zapravo, isticali nezavidni društveni status žena, naročito pred Francusku revoluciju.
Uz isticanje unutrašnjeg prostora, koji je u funkciji psihologizacije junaka, kao i spoljašnjeg predela, pejzaža koji ima odlike noći i magle, gotski roman se odlikuje i time da se većina radnji tih knjiga događa u zemljama izvan Engleske, iako one nastaju u Engleskoj, najviše u Italiji, u brdima Abruca, u nepristupačnim zamkovima koji su sagrađeni na divljim liticama o čije stene uvek besno udara podivljalo more. Te ruševine simbolična su slika feudalnog sveta koji se pred Francusku revoluciju raspadao.
Društvena uloga žena u 18. veku biva predmet mnogobrojnih salonskih rasprava. Meri Vulstonkraft, majka Meri Šeli, 1792. godine objavljuje knjigu Odbrana prava žena. Otprilike u to vreme ona je bila u emotivnoj vezi sa junakom ovog eseja, švajcarsko-engleskim slikarom Hajnrihom Fislijem koga Englezi zovu Henri Fjuzeli. Ipak, nije mu ona poslužila kao inspiracija za sliku Noćna mora već je to bila Ana Lendhold koju je 1781. slikar sreo u Cirihu, vraćajući se iz Rima za London. Meri Vulstonkraft se, pak, 1797. udala za oca Meri Šeli, Vilijama Godvina, rodonačelnika anarhističke misli. Umrla je iste godine na porođaju, dok je na svet donosila Meri Šeli, autorku najpoznatijeg gotskog romana, Frankenštajn.
Fislijevo delo antologija je gotskih tema: duhovi, veštice, ubice, životinje, nakazna stovrenja, mučenja, ludila, strahovi, seksualne perverzije i, najzad, najpotcenjenija tema umetnosti, kako je sam slikar tvrdio, snovi. Mi ne možemo odoleti a da u ovim delima ne vidimo jedan potisnuti sadizam i skrivenu sekusalnu neurozu koja, iz dionisijskog kiptećeg vrela prerasta u apolonijsku čistu formu kojoj se, gle čuda, publika slikarevog doba divila i sa oduševljenjem joj prilazila.
Možemo zamisliti neku Gejnsborovu portretisanu damu iz aristokratskih krugova koja se našla u sceni sa Fislijevog platna. Danju, ona pozira doterana, u najskupljim haljinama, i sa pomodnim šeširima, u izmaštanom divljem predelu, kao prava junakinja sentimentalnog narativa, pripadnica dokone klase koja se krajem 18. veka igrala melanholije. Noću, ona je strastvena junakinja sa Fislijevog platna ili iz Sadovog budoara.
Šta, zapravo, mi vidimo na ovoj slici? Centralna figura ove vizuelne fantazmagorije jeste žena bez svesti, potpuno opuštenog tela, verovatno pod dejstvom opijata, kako nam vrh njenog prsta na nozi, koji je istaknuto uperen u malu bočicu na noćnom stočiću, i sugeriše.
Devojka je pred crvenom zavesom, kao na pozornici, obe ruke i glava padaju joj sa kreveta. Iza zavese vidimo glavu konja koji unezvereno gleda u devojku. Na njenim grudima čuči natprirodno stvorenje. Njen noćni stočić je, sasvim obrnuto, ne do njene glave, već do njenih nogu.
Na devojci čuči nakazno stvorenje. Konj iza zavese sa iskolačenim očima asocijacija je na noćnu moru (u pitanju je verbalna asocijacija: mare – nigdhtmare). Devojka nije u položaju koji odaje zadovoljstvo, pre je u potpuno telesno i duhovno odsutnom stanju. Njen izvijen vrat i opuštene ruke nam to sugerišu. Ovde, ona je ta koja je posmatrana, deo je nečije fantazije, a sugeriše nam se da je ona ta koja mašta i priželjkuje ostvarenje želje.
Na pozadinskoj strani ove slike nalazi se portret Ane Lendhold, koja je odbila Fislijevu ponudu za brak. Slika može označavati pokušaj prikaza ženske seksualnosti kao žive i nesputane koju na javi društvene konvencije potiskuju. Fislija privlače žene u oprečnim polaritetima, one koje su istovremeno dominantne i potičenjene. On žene, čini se, doživljava kao seksualno dominantne ali, možda baš zato, vidi ih kao društveno potčinjene.
Ova slika nas navodi na mnoštvo asocijacija. Slika je uticala na Meri Šeli, koja kao da ju opisuje u jednoj sceni svoga romana Frankenštajn, kao i na Edgara Alana Poa dok je pisao Pad kuće Ašerovih. Ken Rasel u filmu Gotik, vizuelnoj Bibliji gotskog žanra, pravi poseban osvrt na ovu sliku, a Devid Ličnč i njegovo stvaralaštvo vide se kao pravi pandan savremene umetnosti ovom slikaru erotskih i jezivih scena.
A . A . A 